Żydzi zaczęli przybywać do Iłży po roku 1789. W 1827 r. stanowili ponad 20 proc. mieszkańców, a w końcu XIX w. już blisko połowę. Prawie wszyscy zostali zgładzeni przez Niemców w październiku 1942 r.
Gminę wyznaniową założono oficjalnie w 1850 r., synagogę wzniesiono na terenie manufaktury fajansu Ludwika (Zeliga) Sunderlanda. Obok wspomnianej fabryki, w tym czasie, do Żydów należały w mieście jeszcze 3 młyny, 5 kamieniołomów i 10 kantorów handlowych. W mieście było kilka chederów, a od 1910 r. działała Żydowska Społeczna Szkoła Ludowa dla 40 uczniów. Na czele gminy stał rabin Mosiek Cukier, urodzony w 1848 r. w Kazanowie.
W 1837 r. w Iłży założono cmentarz choleryczny, położony przy drodze na Lipsko, z czasem, przeszedł on na własność gminy żydowskiej. Gmina w Iłży utrzymywała ścisłe związki z gminą w Radomiu, niejednokrotnie korzystając także z jej usług komunalnych. Przez blisko 60 lat, aż do lat 20. XX w., na jej czele stał rabin Baruch Grossman.
Iłżeccy Żydzi zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem.
W okresie międzywojennym do ważniejszych firm żydowskich można zaliczyć: zakłady blacharskie D. i Z. Grinszpanów, M. Kuperszmita, cegielnię Sz. Grynberga, zakład czapniczy H. Zyckholca, elektrownię J. Sztajnberga i J. Gryncwajga, zakłady fryzjerskie: Ch. Frenkiela, I. Wasersztajna; garbarnie: Ch. Bortmanowicza, J. L. Dawidmana, M. Dawidmana, H. Fajgenbauma, Sz. Grajsmana, Majlocha Grinera; zakłady cholewkarskie: I. Atlasa, K. Grynglasa, Ch. i M. Milgramów, S. Zalcmana; kaszarnie: M. Bojmana, L. Rozena; klepki podłogowej H. Kirszenblata; zakłady krawieckie: M. Fajntucha, I. Goldberga, H. Golwasera, J. Grynszpana, M. Majtenberga, F. Rozenberga, H. J. L. Szafirów, Ch. Szwarcberga, R. Szyfmana, I. Wajcmana, J. i H. Zylberbergów; kuśnierski L. Rozena; zakłady obuwnicze: J. Cukierskiego, P. Kaca, I. Rozenberga, N. Wekselmana; olejarnie: Ch. Mendelsona, Ch. Posnera, M. i L. Rozenów; piekarnie: M. Klusa, C. Luksenburga, J. Wajsmana, I. Zylberberga; rymarskie: Z. i M. Zylberbergów; rzeźnicze: Sz. Cytryna, M. Feldmana, Sz. Kacmana, I. Rutmana, Sz. Wajzera; młyn J. Frydmana, zakład zegarmistrzowski Ch. Borerra.
Poza rzemiosłem, niezmiernie ważnym zajęciem tutejszych Żydów był handel. I tak alkoholem handlował M. Rusinowicz, artykułami spożywczymi – I. i L. Blimanowie, H. Borensztajn, M. Frydman, Sz. Frymel, Sz. i Z. Goldszajder, S. i Sz. Gotlibowie, M. Grinbaum, N.Griner, M. Grosfeld, J. Hochman, Ch. Rozenberg, Sz. Rozenfeld, A. Złoto, B. Zylberberg, I. Zylbersztrum, H. Zoberman; bielizną – I. Blajchman; bławatami – Ch. M. Szerman; bydłem – M. Fajdman, L. Kuperszmidt, M. Wajsberg; galanterią – J. Baumarder, Sz. Celikman, Sz. Grynberg, N. Jaruchim, Sz. Milrad, Sz. Milckman, M. Sztajman, Sz. Sztajman, J. Zalcman, J. Wajntraub; nabiałem – L. Bliman, P. Langier, L. Szerman; konfekcją – I. Zylberberg; kuchennymi naczyniami – J. Frajdman, A. Milrad; maszynami do szycia – M. Cukierman; mąką – J. Zylberberg; owocami – E. Bomgard, S. Frymel, I. Horowicz, J. Hochman, A. Rozenberg; skórami – Sz. Kompel, G. Rochwerg, E. Stark; tytoniem – Guterman, R. Gotlieb, R. Sztajman, H. Zoberman; wapnem – S. Kestenberg; zbożem – B. Borencwajg, H. i M. Langier, L. Lembiergier, Sz. Lerne, C. Pozner, A. Rozenberg, A. i F. Szermanowie; żelazem – A. Godfarb, C. Tunenwurcel. Ponadto P. Dawidowicz i H. Zoberman posiadali przedsiębiorstwa samochodowe.
Z jednego z pierwszych dokumentów z lat 1918 – 1939 dowiadujemy się, że w związku z nieprzedłożeniem przez Zarząd Starostwu budżetu na 1923 r., skierowało ono sprawę do Sądu Pokoju, wnosząc o ukaranie winnych grzywną.
Do gminy iłżeckiej, poza Iłżą, wchodził także Wąchock.
W pierwszych wyborach do Zarządu, które miały miejsce w 1924 r. weszli: Mordka Grosfeld, Jozef Rzeźnik, Szaja Grynberg, Chaim Herszenbaum, Lejbuś Szerman, Szmul Erlichman, Abram Zilbersztajn, Gerszon Rochwerg. Wszyscy byli kupcami, a wśród nich znalazło się 4 syjonistów (zwolenników budowy świeckiego państwa żydowskiego w Palestynie i migracji tam Żydów), 2 mizrachistów (organizacja głosiła konieczność budowy opartego na zasadach religijnych państwa żydowskiego w Palestynie) oraz po jednym zwolenniku Agudy (ultra ortodoksyjna partia żydowska) i bezpartyjnym.
Jeszcze Zarząd nie podjął pracy, kiedy rabin Chemia Majer Chil Ungier, przebywający w Iłży od 1913 r., wystosował pismo do Ministerstwa Wyznań, stwierdzające, że zarabia zaledwie 1333,33 zł rocznie, a ma żonę i pięcioro dzieci. Oczywiście Ministerstwo poparło rabina, polecając staroście zainteresować się dochodami rabina, w tym sumami uzyskiwanymi ze ślubów, urodzin i zgonów. Dnia 9 listopada 1925 r. rabin powiadomił Ministerstwo, że Zarząd nadal zalega mu z poborami, co doprowadziło do kolejnej kontroli. Skarga ta zaostrzyła wzajemne stosunki. Myślano nawet o pozbyciu się rabina, ale Ministerstwo nie wyrażało na to zgody. Zatarg rabina z zarządem, co do wysokości poborów, ciągnął się latami.
Z zachowanych akt dotyczących budżetu wynika, że na rok 1925 przewidywano wpływy z uboju (opłaty wnoszone przez ludność żydowską za dokonanie koszernego, zgodnego z zasadami wiary, uboju zwierząt) w Iłży na 11 000 zł, zaś z Wąchocka 4600 zł. Ze składek chciano pozyskać 2981 zł, z czytania rodału (czytanie w synagodze) – 160,84 zł, pokładnego (opłaty cmentarne) – 165 zł. Ogółem planowano uzyskać 17 762 zł. Przewidziane rozchody to: pensja rabina Ch. M. Ch. Ungiera – 3600 zł, rzezaków z Iłży: Szmula Sztajnharta, Barucha Zygielmana – po 2500 zł, rzezaków z Wąchocka: Szmula Warmana i W. Najudela – po 1200 zł., kantora Joska Wajnberga – 400 zł, stróża Barucha Balermana – 200 zł, Arona Majdejskiego – 50 zł, inkasenta rzeźni Uszera Luksenburga – 250 zł, sekretarza Henocha Kerenblata – 200 zł. Na materiały piśmienne przewidywano 150 zł, remont łaźni w Iłży – 500 zł, remont łaźni w Wąchocku – 100 zł, remont bóżnicy w Iłży – 600 zł, remont bóżnicy w Wąchocku – 200 zł, lokal kancelarii – 200 zł. Z rozliczenia budżetu wynika, że były zaległości, szczególnie jeśli chodzi o składki. Z planowanej sumy 2981 zł pozyskano zaledwie 112 zł. To m.in. powodowało, że gmina nieregularnie wypłacała pobory, rabinowi i rzezakom. Taksa uboju była wysoka. Za ubój wołu – 8 zł, krowy – 6 zł, cielęcia, kozy, owcy – 2,50 zł, gęsi – 60 gr, kury – 20 gr. Z kolei taksa z mykwy była następująca: kobiety płaciły od 50 gr do 1 zł, mężczyźni od 20 do 50 gr, wanna kosztowała od 1 zł do 2 zł, łaźnia parowa – 60 gr.
W 1932 r. na czele Zarządu stanął Jankiel Szloma Kampel, członkami byli: rabin Ch. M. Ch. Ungier, Szloma Celikman, Gerszon Rochwerg, Aron Kirzenblum, Mordka Grossfeld, Towi Stoppeg, Chil Cytryn, Szmul Szafir. Mimo, że z nowym Zarządem wiązano sporo nadzieje, nie szczędzono mu krytycznych uwag. Zarzucano mu, że przy liczbie 1800 Żydów proponowany w budżecie dochód z rzezi 13 500 zł jest zaniżony, bo powinien być w granicach 18 -20 000 zł. Sugerowano, że część sum z uboju nie trafia do kasy gminy. Zachowały się wyliczenia z tego okresu wskazujące, że w 1931 r. ubito w gminie 749 wołów i krów, 1429 cieląt, owiec, kóz, 2607 gęsi i 6071 kurcząt i kur.
W 1933 r. – w związku z kryzysem – przyjęto niższe dochody budżetu. Rabinowi obniżono pobory do 3000 zł, czyli miesięcznie otrzymywał 233,33 zł, motywując to faktem, że dwie córki rabina są już nauczycielkami, syn – korespondentem gazety, a więc zostaje mu tylko na utrzymaniu żona. Ponadto ma dochody dodatkowe z chrztów, ślubów i zgonów.
W 1937 r. w Iłży było 1692 mieszkańców Żydów, do płacenia składki wyznaczono 149 rodzin, majątek ruchomy wyceniono na 4740 zł, nieruchomy 25 000 zł, zaległości 4664,18 zł. W gminie dominowali ortodoksi.
Na początku XX w. Iłża weszła do historii literatury, dzięki poecie Bolesławowi Leśmianowi (1878–1937). Matka Leśmiana, Emma Sunderland, pochodziła z Iłży, a słynny poeta często odwiedzał swoją rodzinę.
W grudniu 1941 r. Niemcy utworzyli w Iłży getto, w którym zgromadzili około 2 tys. Żydów, nie tylko z Iłży ale i z okolicznych miejscowości. W październiku 1942 roku kolumna Żydów została przeprowadzona z iłżeckiego getta do Starachowic, skąd wywieziona została do Treblinki. Wszyscy zostali zamordowani w ciągu kilku dni.
Podczas II wojny światowej zniszczono cmentarz. Wywieziono wszystkie nagrobki i rozebrano ogrodzenie. Dopiero w 2006 r., z inicjatywy Żydów pochodzących z Iłży, nekropolia została uporządkowana i ogrodzona kamiennym murem. W działania zaangażowali się także: organizacja Projekt Restauracji Polskich Cmentarzy Żydowskich (PJCRP), Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz władze miasta. Przy wejściu umieszczono tablicę z napisem: „Cmentarz ten został ofiarowany świętej pamięci żywotnej społeczności żydowskiej z Iłży (Drildzy) i okolic, która tu spoczywa oraz żydowskim ofiarom masowej zagłady, które pogrzebano bez odpowiedniego obrządku pogrzebowego. Pozostawili po sobie dziedzictwo trwające w pamięci pokoleń, które modląc się o ich wieczne zbawienie, proszą Boga o pokój ich duszom”. W obrębie cmentarza ustawiono pomnik w formie prostopadłościanu krytego czterospadowym daszkiem, z tablicą z czarnego granitu, na której wyryto napis: „Ten masowy grób został poświęcony wiecznej pamięci wszystkich niewinnych, bezimiennych członków iłżyńkiej i okolicznej społeczności, którzy tragicznie zginęli i zostali pogrzebani bez odpowiedniego obrządku pogrzebowego. Niech ich dusze spoczywają w wiecznym pokoju”.
1 lipca 2007 r. Fundusz Michaela Traisona dla Polski, Ambasada Izraela oraz Żydowski Instytut Historyczny przyznały burmistrzowi Iłży Andrzejowi Moskwie – w związku z jego wsparciem dla projektu upamiętnienia cmentarza – dyplom za działalność na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej.
Iłżeccy Żydzi modlili się w synagodze. Została ona wzniesiona w 1870 r. na terenie dawnej manufaktury fajansu Zeliga Sunderlanda. Budynek był piętrowy, parter murowany, piętro drewniane. Na parterze modlili się mężczyźni, na górze kobiety. Budynek był mały w kształcie kwadratu. Wejście na parter było od strony ulicy, a na piętro od rzeki. Około 1930 roku obok budynku wzniesiono mury nowej bóżnicy, ale z braku pieniędzy nie wykończono jej. W 1940 roku bóżnica została przeznaczona na magazyn zboża. Niemcy pokryli mury dachem. Po zakończeniu II wojny światowej starą bóżnicę przerobiono na kino. W latach 80. XX w. obiekt, ze względu na zły stan techniczny, wyłączono z użytkowania, a w 1996 r. rozebrano.
Nieliczne ocalałe iłżeckie judaiki przechowywane są w Muzeum Regionalnym w Iłży. Muzeum przygotowało także opis historii bożnicy umieszczony na jednej z tablic wzdłuż Iłżanki; czeka na informacje o dawnych żydowskich mieszkańcach: http://muzeumilza.pl/sefer-zikaron-szel-drilcz/
Tekst na podstawie informacji na: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/i/348-ilza/99-historia-spolecznosci/137372-historia-spolecznosci .
